Ooit gehoord van een ‘gezond gebouw’? wat is dat? Is dat een gebouw waar er met gezonde materialen gebouwd is? Of weinig ongezonde stoffen zijn? Waar hebben we het dan eigenlijk over? Bekend is wellicht dat onze leef- en werkomgeving ons welzijn zowel positief als negatief kan beïnvloeden. Zo kunnen onprettige ruimtes stress veroorzaken, terwijl een prettige ruimte juist rustgevend kan werken.
Bij een gezond gebouw gaat het niet alleen over de bouwmaterialen en de stoffen in de lucht, maar ook over het effect dat die materialen (en stoffen in de lucht) op ons hebben.
De Nederlandse vertaling van de definitie van gezondheid volgens het WHO is; “Gezondheid is een staat van compleet fysiek, mentaal en sociaal welzijn en niet enkel de afwezigheid van ziekte of gebreken”. Gezondheid gaat dus om veel meer dan alleen onze fysieke functioneren. Tegenwoordig brengen veel mensen veel van hun tijd binnen door. Daarom is het belangrijk om tijdens het ontwerp rekening te houden met het effect dat ruimtes hebben op de toekomstige gebruikers van het gebouw.
Tot nu toe werd de gezondheid van een gebouw vaak aan de hand van aanwezige schadelijke stoffen in de lucht gemeten. En vanwege de hoeveelheid aanwezige schadelijke stoffen en het beperken daarvan, zijn er allerlei maatregelen rondom voldoende ventilatie. Een voorbeeld: Radon en thoron zijn radioactieve gassen die zich hechten aan stofdeeltjes en longkanker kunnen veroorzaken. Deze gassen komen uit de bodem en uit bouwmaterialen als baksteen en beton. Het is bekend dat er in Nederland elk jaar ongeveer 400 mensen longkanker krijgen door radon en thoron én dat de concentratie binnen woningen hoger is dan buiten. De maatregel: voldoende ventileren.
Ventileren is dus letterlijk van levensbelang. Maar er is méér. Er zijn andere alternatieven. Een alternatieve maatregel zou kunnen zijn: beperk het gebruik van bouwproducten die schadelijke stoffen bevatten. Of nog beter: kies voor gezonde materialen. Studies tonen aan dat bepaalde materialen positief kunnen bijdragen aan de gezondheid en het welzijn van gebruikers. Zo kan de toepassing van hout en houtproducten een bijdrage leveren aan een gezond binnenklimaat van scholen, kantoren, woningen en in de gezondheidszorg. Hout heeft een stabiliserende werking op de luchtvochtigheid dat bijdraagt aan het comfort van een ruimte. Daarnaast is het antibacterieel en heeft het een natuurlijke uitstraling en tactiliteit (aanraakbaarheid).
Het ontwerpen van gezonde gebouwen wordt biofilisch ontwerpen genoemd. De basis van dit ontwerpprincipe ligt in onze oorsprong als mens en de natuur. Met biofilisch ontwerpen worden gezonde en natuurlijke materialen toegepast in gebouwen met natuurlijk en warm licht. Gebruikers ervaren minder stress en functioneren beter. Er zijn meerdere studies geweest waarbij het effect van natuurlijke materialen en gezonde gebouwen wordt gemeten. Deze vinden vaak plaats in ruimtes als scholen, ziekenhuizen of bijvoorbeeld de wachtruimte van huisartsen. Hier worden er twee toegelicht:
In een peer-reviewed onderzoek uit 2019 is het effect van een houten ruimte en natuurlijk licht op gebruikers onderzocht. Hiervoor is de wachtkamer van een huisarts omgebouwd en zijn metingen gedaan bij 50 vrijwilligers voor binnenkomst en bij vertrek. Dit ging onder andere om de hartslag, gezichtsuitdrukkingen, bloeddruk en cortisolgehalte.
Figuur 1 de wachtruimte voor (a) en na (b) de verbouwing. bron: Kotradyova et al, 2019 (wood and its impact on humans and environment qualitry in health care facilities)
Uit de resultaten blijkt dat gelakt en ongelakt hout een antibacterieel effect heeft en dat er in de ruimte na de verbouwing een duidelijke vermindering was van vluchtige organische stoffen (VOS). Bij de vrijwilligers bleek een kleine verlaging van de bloeddruk en een afname van 26% in de hartslagvariabiliteit (de verhouding van hoge- en lage frequenties hartslagen). Een hoge hartslagvariabiliteit ontstaat in stresssituaties en een lage juist bij ontspanning. Op basis van camerabeelden is zelfs een verschil vastgesteld in de tevredenheid op basis van gezichtsuitdrukkingen. Blijdschap en verassing -beschreven als het ‘wow effect’- waren de meest voorkomende emoties. Ook was er een iets afgenomen cortisolgehalte, waarmee het erop lijkt dat hout een anti-stress reactie op mensen heeft. De resultaten bevestigen de relatie tussen materiaal en psychologie en onderschrijven het belang in het opleiden van architecten en ontwerpers over de voordelen van hout in medische-, leer- en werkomgevingen.
In 2009 is in Oostenrijk het effect van een hout op middelbare scholieren onderzocht. Hiervoor zijn twee klaslokalen voorzien van houten vloeren en plafonds vergeleken met twee standaard klaslokalen die waren voorzien van een linoleum vloer en stucwerk. De leerlingen kregen een draagbare ECG meter waarmee een jaar lang hartfilms zijn gemaakt. In de ‘houten’ klaslokalen nam de hartslag af met in totaal 8600 minder hartslagen, met een groter effect bij meisjes dan jongens. Ook waren de kinderen meer relaxed, een effect wat ook de rest van de dag aanhield. Hierdoor waren er ook minder conflicten tussen leerlingen.
Figuur 2 hartslag waardes in de standaard klaslokalen (links) en de houten klaslokalen (rechts) bron: Joanneum Institute, 2009, Positive Influence of Timber in School Classrooms
Door stress nam de hartslag bij de kinderen in de standaard klaslokalen toe in de schoolperiode in vergelijking met de vakantie. Voor de kinderen in de houten klaslokalen was dit niet het geval. Sterker nog, de hartslag van deze leerlingen nam in de vakantie nog verder af in vergelijking met de vakantie van een jaar daarvoor.
Hiernaast nam de activiteit van de nervus vagus toe bij de leerlingen in de houten klaslokalen. Dit is een belangrijke zenuw voor de hoeveelheid spanning in het lichaam. En de hoeveelheid spanning in ons speelt een belangrijke rol bij burn-out en hartonderzoek. Zo is aangetoond dat het regelmatig hebben een lage hartslag en een dominante nervus vagus de kans op hartziektes verkleind en de levensverwachting verlengd (kortom; balans tussen in- en ontspanning). Bij de leerlingen in de regulieren lokalen nam deze activiteit af in vergelijk met de vakantieperiode door een toename in stress gedurende het schooljaar.
In Nederland is ontwerpen met het oog op gezondheid (ook wel biofylisch ontwerpen) nog lang niet de standaard. Wel zijn er voorbeelden te vinden zoals bijvoorbeeld het schoolgebouw De Verwondering in Almere (Orga-architect). Bij het ontwerp was de natuur leidend, bijvoorbeeld door de oriëntatie van de lokalen waardoor een grote natuurlijke tussenruimte is ontstaan voor centrale gemeenschappelijke functies. De gebruikte materialen voor de constructie, isolatie, afwerking, vloeren en meubels zijn allemaal van biobased oorsprong.
Figuur 3 Biofylische school De Verwondering te Almere. bron: Orga-architect
Figuur 4 Gezamenlijke ruimte in De Verwondering te Almere. Bron: Orga-architect
Meer lezen over de relatie tussen hout en gezondheid kan hier.